كم خوني فقر آهن يكي از مهمترين مشكلات تغذيه اي مخصوصا در بين زنان جوان است. راه هاي مختلفي براي مبارزه با كم خوني فقر آهن وجود دارد كه از بين آنها تغيير در عادات غذايي مردم و دادن آموزش هاي تغذيه اي مي تواند راه حل مناسبي باشد. از این رو فارما کالا تاثير آموزش تغذيه بر كم خوني ناشي از فقر آهن را در این مقاله مورد بررسی قرار داده است.
کم خونی
همچنین، كم خوني يكي از موضوعات سلامت عمومي در كودكان است كه از بي نظمي تغذيه اي آنها در كودكي ناشي مي شود. با افزايش رشد كودكان نيازهاي متابوليكي آنها نيز افزايش مي يابد. عوامل تغذيه اي كه كمبود آنها باعث كم خوني مي شود عبارت است از آهن، ويتامين B12 و اسيد فوليك.
کاهش ذخيره آهن منجر به عدم تعادل بين نيازهاي فيزيولوژيك بدن از قبيل رشد، خونريزي ماهانه و حاملگي و سطح آهن تغذيه اي مي شود. بر اساس تخمين سازمان جهاني بهداشت 2 میلیارد نفر در دنيا مبتلا به كم خوني و 5 میلیارد نفر مبتلا به فقر آهن هستند. فقر آهن در کودکان 5 تا 14 ساله ایرانی 38 درصد گزارش شده است.
فقر آهن
پيامدهاي اقتصادي و اجتماعي كم خوني فقر آهن به صورت كمي محاسبه شده است بطوريكه 10 درصد كاهش در غلظت هموگلوبين باعث 10 تا 20 درصد کاهش در عملکرد می شود. كم خوني فقر آهن همچنين باعث اتلاف منابع آموزشي و مراقبت هاي بهداشتي، كاهش بهره وري در اثر افزايش مرگ و مير و ابتلاء به بيماري در مادران و بالاخره كاهش ظرفيت جسمي و رواني در بخش بزرگي از جامعه مي شود.
روی
روي يكي از ريز مغذي هاست كه در عملكرد بيش از 300 آنزيم نقش دارد و به ساختمان و عمل مغز كمك مي كند. ضرورت نياز به روي براي رشد بيش از 60 سال است كه شناخته شده است. اولين بار كمبود روي در سال 1940 ميلادي در بزرگسالان چيني ديده شد. كمبود روي در دانش آموزان مدارس راهنمايي شهر تهران 31 درصد گزارش شده است، كه در پسران از شيوع بالاتري برخوردار (59% در پسران و 41% در دختران) بوده است. كمبود روي در كل جامعه در تهران 10 درصد گزارش شده است (18.7% در شهر تهران و 0.3% در روستاهای اطراف).
تاثیرات تغذیه بر درمان فقر آهن
علت اصلي كم خوني در كشورهاي در حال توسعه دريافت كم آهن از طريق غذا و زيست فراهمي پايين آهن دريافتي است. راهبردهاي كاهش كم خوني شامل مكمل ياري، غني سازي و بهبود الگوي تغذيه است.
افزايش زيست فراهمي آهن مي تواند اثر مهمي بر افزايش كيفيت آهن دريافتي از طريق غذا داشته باشد. در حال حاضر در كشور ما برنامه غني سازي آرد با آهن و اسيد فوليك در حال اجراست و در گروه دختران دبيرستاني مكمل ياري با آهن نيز انجام مي گيرد ولي با اين حال كم خوني فقر آهن همچنان باقي است.
تحقيقات انجام شده بر روي سلامت تغذيه اي دختران نوجوان حاكي از پيروي آنان از الگوي غذايي نادرست مي باشد به طوري كه عدم تامين امنيت غذايي از سويي و اضافه دريافت انرژي در الگوي غذايي آنان از سوي ديگر فرصت طلايي براي ارتقاء آگاهي هاي تغذيه اي نوجوانان در جهت بهبود سلامت نسل آينده مي باشد كه با اجراي برنامه هاي آموزشي به عنوان راهبردي موثر در جهت بهبود در الگوهاي غذايي اين سنين ميسر مي گردد.
فقر آهن هم با مقدار واقعي و هم زيست فراهمي آهن دريافت شده ارتباط دارد. زيست فراهمي هم بوسيله عوامل غذايي و هم عوامل بيولوژيك ميزبان تحت تاثير قرار مي گيرد. اصلاح و تغيير رژيم، اصولاً يك راهكار براي بهبود مقدار آهن خورده شده در رژيم يا زيست فراهمي آن است.
انواع آهن و نحوه جذب آنها
در برنامه غذايي روزانه دو نوع آهن هم و غير هم وجود دارد. آهن موجود در غذاهاي حيواني (آهن هم) از قابليت جذب بالايي برخوردار است و به ميزان 20 تا 30 درصد جذب مي شود. در حالي كه آهن غذاهاي گياهي (آهن غير هم) به ميزان 3 تا 8 درصد جذب مي شود و جذب آن بستگي به وجود عوامل كاهش دهنده و افزايش دهنده جذب آهن دارد.
گوشت قرمز، مرغ و ماهي افزايش دهنده جذب آهن هستند. اين مواد غذايي از يك سو داراي آهن هم هستند و از سوي ديگر موجب افزايش آهن غير هم مي شوند. يعني حتي اگر مقدار كمي گوشت در غذاهاي گياهي وجود داشته باشد جذب آهن غير هم گياهي نيز افزايش مي يابد. ويتامين ث كه در سبزي ها و ميوه ها ي تازه و خام وجود دارد نيز باعث افزايش جذب آهن مي شود. اما در كنار اين عوامل افزايش دهنده جذب آهن عوامل ديگري وجود دارند كه جذب آهن را كاهش مي دهند.
در نان هايي كه از جوش شيرين استفاده مي شود و از خمير مايه در پخت آنها استفاده نمي شود مقدار زيادي فيتات وجود دارد كه جذب آهن را كاهش مي دهد. پروتئين سويا، تانن موجود در چاي، اسيد فيتيك و اسيد اگزال يك نيز كاهنده هاي جذب آهن هستند. بنابراين يكي از مهمترين اقدامات براي پيشگيري از كم خوني فقر آهن آموزش تغذيه به منظور ايجاد تعادل و تنوع در برنامه غذايي روزانه است.
آموزش تغذيه براي پيشگيري از كم خوني
اساس آموزش تغذيه براي پيشگيري از كم خوني فقر آهن بر اين اصل استوار است كه در وعده هاي غذايي افزايش دهنده هاي جذب آهن و همچنين آهن هم مصرف شود و يا اينكه از مصرف كاهش دهنده هاي جذب آهن همراه با مواد غذايي داراي آهن خودداري شود.
بسياري از مطالعات نشان داده است هر چند مكمل ياري ممكن است در زمان دريافت مكمل باعث بهبودي در شاخص هاي خوني شود و تغييرات ناشي از آن بيشتر از آموزش تغذيه اي باشد ولي پيگيري نمونه هاي شركت كننده در مطالعات نشان داده است كه بهبودي ناشي از آموزش تغذيه اي پايدار است و كم خوني را به كلي از بين مي برد.
راهبردهای كوتاه مدت و بلند مدت جهت تغییر عادات غذایی
تحقیقات اخیر تحت عنوان راهبردهاي مداخله اي براي بهبود وضعيت آهن در كودكان و نوجوانان نشان میدهد كه عليرغم شناخت كافي از علت ها، درمان و راهبردهاي مبارزه با فقر آهن و كمبود ساير مواد مغذي اين كمبودها هنوز به عنوان يك مشكل بهداشت عمومي و چالشي در رشد كودكان و نوجوانان باقي مانده است. راهبرد كوتاه مدت مكمل ياري هر چند از نظر تكنيكي ساده و امكانپذير است ولي برنامه موفقي نبوده است.
راهبردهاي درازمدت غني سازي و تغيير عادات غذايي مردم و افزايش درآمد آنها و كنترل بيماري ها نيز وجود دارد. غني سازي نياز به ارزيابي بيشتري از نظر تغييرات زمان نگهداري مواد غذايي غني شده و زيست فراهمي آهن مورد استفاده دارد. تغيير عادات غذايي از طريق افزايش آهن دريافتي و مصرف غذاهاي غني از آهن و برنامه هاي غذايي كه به جذب آهن دريافتي كمك مي كنند مي تواند روش موثري باشد.
کلام پایانی
اگر چه مطالعاتي در زمينه تاثير آموزش بر كم خوني فقر آهن انجام گرفته است ولي در بسياري از آنها فقط آگاهي افراد مورد سنجش قرار گرفته و به بررسي نگرش همزمان با سنجش شاخص هاي خوني آهن و روي پرداخته نشده است. با توجه به ارتباط تنگاتنگي كه بين آهن و روي وجود دارد بررسي تاثير آموزش بر وضعيت هر دو عنصر بطور همزمان مي تواند نتايج بهتري را نشان دهد.
نویسندگان: دكتر ابراهيم فلاحي، مرضيه رشيدي، فرزاد ابراهيم زاده، شهره كرباسي، دكتر نصرت شكرالهي.